Сөйлеу – адамзат қоғамындағы қарым-қатынастың маңызды тәсілі. Өз ойларын, тілектері мен сезімдерін сөзбен жеткізе білу қабілетін дамытуды ерте балалық шақтан бастау қажет. Сонымен қатар, бұл тек дауыстарға еліктеу мен сөздерді білу ғана емес, сонымен қатар сөздер мен интонация, сөйлемдер мен әрекеттер, қажеттіліктер мен міндет арасындағы байланысты орнату.

Баланың сөйлеуін дамытуды оның кем дегенде бір өз айта алатын шағынан әлдеқайда ертерек бастайды.

Балада сөйлеуді қалыптастыру ерекшеліктері

Қоршаған адамдармен байланысты тек сөздер ғана қамтымайды, сонымен бірге интонация, ым, байланыс көзқарастар, жанасу, мимика да құрайды. Күлімсіреп жауап беру – бұл баланың сыртқы әлеммен байланысып,оны зерттегісі келетіндігінің ең сенімді белгісі.

Керісінше, егер бала 3 айда күлуді үйренбесе, ересек адамның сөзіне қызығушылық танытпаса, дәрігермен кеңесу керек. Бұл өте жағымсыз белгі.

Баланың дамуы өте индивидті түрде және оның шекаралары жұмсақ орнатылады. Дегенмен, сөйлеудің дамуын қалыпты деп санауға болатын бірқатар жағдайлар мен белгілер бар.

1. Неврологиялық және ауыр физикалық аурулардың болмауы сөйлеудің қалыпты дамуының кепілі болып табылады. Ауру бала танымдық қабілеттерін дамытуға көңіл бөле алмайды, себебі тым көп ауырсынуды бастан кешеді.
2. Белсенді байланыс – бұл міндетті шарт. Тек қарым-қатынас кезінде байланыс орнату қажеттілігі туындайды, өз қалауын білдіреді. Егер сіз ешкіммен сөйлеспесеңіз, сөйлеу қабілеті дамымайды.
3. Сөздердің дыбыстарына құлақ салу, есейгеннен кейін үлкендер бір дыбыстан басқа дыбысты ажырату қиындығын ұмытып кетеді. Өмірінің бірінші жылында бала әлеммен іс үнсіз қарым-қатынаста бола тұра - сөздердің шекарасын анықтайды, бір сөзді екіншісінен ажыратады және оларды заттармен байланыстырады.
4. Сөздерді қайталау – ойын кезінде қолма-қол сөздерді қайталап қолдануға дайын болуы. Бұл дұрыс дамудың керемет белгісі. Керісінше, егер нәресте сөздерді қайталағысы келмесе, тістерін қысса, бұл жаман симптом.
5. Сөздерді дұрыс қайталау – норманың белгісі. Сондықтан логопедтер ата-аналарға баланың жадын дұрыс емес қысқартулармен және бұрмаланған сөздермен жаппауға кеңес береді.

Егер нәресте өз тілектерін еркін жеткізіп айтса, сізге сөйлеуді дамыту туралы алаңдамауыңызға болады. Тек жақсы сөздік қордың қалыптасуын бақылауыңыз керек.

Жалпы, қыздар алғашқы сөздерді ер балаларға қарағанда ертерек айтады деп саналады және ұлдарға қарағанда «ересектер» қолданатын сөздерді ертерек қолданады деп саналады. Ұлдар, керісінше, фразалық сөйлеуді тез үйренеді.

Сөйлеудің дамуына не әсер етеді?

Бұл үрдіс күрделі, ұзақ және көптеген факторларға байланысты.

1. Есту қабілеті – егер нәресте сөздерді бөліп көрсетуді тез үйренсе, оның есту сезімталдығы төмендейді, яғни музыкалық есту дамымайды. Сондықтан ата-аналарға тек сөйлеуге ғана емес, балаға ән айтуға да кеңес беріледі.
2. Моторикалық – координация мен сөйлеуді дамыту арасында тікелей байланыс бар. Аз қимылдайтын бала әлдеқайда баяу оқиды.
3. Эмоционалды даму – ересектермен байланыстың болмауы, әсіресе эмоционалды, сөйлеу дағдыларына өте зиянды әсер етеді. Балалар қоғамы оны алмастырмайды: балаға көп білімі бар адам керек.
4. Қарапайым қарым-қатынас – баламен неғұрлым аз сөйлессе, соғұрлым ол баяу дамиды. Дыбысты қамтамасыз ететін гаджеттер ешқандай тірі қарым-қатынасты алмастыра алмайды. Гаджеттер тек назарды аудартатын құрал.
5. Интеллектуалды өсу – ымдап дауыс шығарудан бастап бала біртіндеп жеке дыбыстарға, слогтар мен сөздерге жетеді.

Әдетте, ол алдымен «балық» тілін үйренеді және бір дыбыстарды жиі және орынсыз қайталайды. Бұл оқу процесі.

Балалардың сөйлеуге дейінгі дамуының кезеңдері

Сөйлеу сөздерге негізделеді. Алайда, сіз оларды өзге де механизмдер бар болған жағдайда ғана жаттай аласыз: дамыған дауыстық аппарат, қарым-қатынас қабілеті, қарым-қатынас шарттары.

Сөйлеуге дейінгі дамудың бірнеше кезеңдері бар.

1. Айқайлау және жылау – бұл нәрестенің өзіне назар аудартудың алғашқы әдістері. Дені сау бала «интонациямен» жылайды, айқайда сіз «А» және «Э» дыбыстарын ажырата аласыз. Егер нәресте шыңғырып монотонды жыласа, мамандармен байланысу керектігінің белгісі болып табылады.
2. Бір айдан кейін бала ересек адамның сөзін тыңдай бастайды, олардың оған сөйлеп жатқанын түсінеді және тынышталады. 5-8 аптада нәресте күлімсіреуге тырысады, 8 аптадан кейін күлімсіреу нақты – саналы болады. 9-12-ші аптаға дейін бала күлуді үйренеді.
3. 6-8 аптадан бастап, кейде ертерек нәресте ымдап дауыс шығаруды үйренеді. Нағыз немесе ән секілді баяу дауыс шығару кешірек пайда болады – 2-3 ай шамасында. 5-6 айға қарай дыбыстар күрделене түседі және танымал буындар пайда болады. Әдетте бала оларды айтпайды, бірақ өлең секілді әндетеді. Алты айға қарай нәресте қайталанатын қысқа буындарды шығара бастайды, мысалы, ма-ма-ма. Бұл баланың былдыры.
4. 9 ай шамасында баланың былдыры интонациялық сөйлеуге көшеді. Заттардың атауы ретінде сөздер болмауы мүмкін, бірақ дыбыстар – буындар ана тіліне тән құрылымдардан құралады. Бала оған қаратып сөйлеген кезде, жаңа сөздерді естіген кезде былдырлайды. Сондай-ақ, ол кейбір сөз тіркестерінің мағынасын түсінеді және оған жауап береді.
5. Бір жасында нәресте заттарды анықтайтын атаулы сөздерді айта алады: әдетте анасы, әкесі, би-би-машина. Сонымен қатар, бала объектілерді тірі ғана емес, сонымен қатар суретте де ажыратады, бұл абстрактілі ойлаудың дамуын көрсетеді.

Осы сәттен бастап дауыстық аппаратты толығымен дайын деп санауға болады. Сөйлеуді қарқынды түсіну және сөздік қорын жинақтау кезеңі басталады.

Сөйлеуді дамытуды қалай ынталандыруға болады

Баланың сөйлеуі туған күнінен бастап, тіпті одан да ертерек – жүктілік кезінде бесік жырын айтудан басталады. Басқа да ұсыныстар мынадай:

• баламен жөргектегі кезінен бастап сөйлесу керек. Байланыс пен қарым-қатынас дамудың маңызды элементі;
• балаға тікелей жүгінген кезде сізге қысқа нұсқаулар беру керек, бала айтатын 1 сөзден артық. «Бер» сөзінің орнына – «су бер», «жүрудің» орнына – «серуендп жүрейік» деген секілді;
• міндетті түрде ән айту керек;
• балаға сөздің «күшін» көрсету керек, яғни сөйлеуді іс-әрекетке байланыстыру керек. Мысалы, ол анасының қолын созып, тұруға мәжбүр етеді. Оған «барайық» деп айту керек, содан кейін ғана тұру керек;
• сөйлеу аймақтары ұсақ және үлкен моториканың дамуын ынталандырады. Баламен бірге жүру, би билеу, музыка тыңдау және суреттерді қарау керек;
• ересек балаға серуендеу, сурет туралы айту, ойыншықтарды сипаттау ұсынылады.

Ұзақ уақыт болмаса да, күн сайын балалармен жұмыс істеу маңызды. Бұл 1 күнді оларға арнағаннан гөрі әлдеқайда тиімді, себебі бұл жағдайда ақпарат шамадан тыс жүктеледі, және басқа күндері керісінше қараусыз қалуы мүмкін.

Сөйлеуді қалыптастырудағы ауытқулар

Сөйлеудің дамуындағы бұзылуларды көрсететін бірқатар белгілер бар. Олар сөйлеу сатысынан едәуір ерте даму сатысында көрінуі мүмкін. Белгілері келесідей:

• ымдап дауыс шығарудың болмауы;
• сөздерді қайталауды қаламау;
• ересектердің сөйлеуіне қызығушылықтың болмауы;
• сөйлеу қарқынының бұзылуы – эмоционалды бояумен байланысты емес тоқтаулар, кідірістер, үдеу немесе баяулап кетулер;
• сөздердің мағынасын түсінбеу, кездейсоқ сөздер жиынтығы;
• құрдастарымен, қоршаған ортадағы жаңа адамдармен байланысқа түспеу.

«Доромарин» витаминдік кешені

Сөйлеудің дамуына баланың физикалық жағдайы қатты әсер етеді. Егер бала жиі ауырса, аз қозғалса, ол қоршаған ортаға қызығушылық таныта алмайды. Мұнда дәрігердің кеңесі ғана емес, сонымен қатар дұрыс тамақтануды ұйымдастыру да көмектесе алады.

Қоңыр теңіз балдырлары негізіндегі «Доромарин» балаларға арналған витаминдік кешені – баланың қалыпты өсуіне қажетті дәрумендердің, микро және макроэлементтердің қоймасы. Препарат құрамында қаңқа мен бұлшықеттердің дамуы үшін қажетті теңіз кальцийі, B, PP, A, C, D, E дәрумендері бар, өйткені кешен ламинарияны қамтиды, ол мырыш, темір, йод көзі ретінде қызмет етеді. «Доромарин» балалар анемиясының алдын алу үшін тиімді құрал болып табылады.

Препаратқа жаңа жеміс шырыны қосылады, сондықтан бикомплекс балаларға өте ұнайды.

Балалардағы сөйлеуді дамыту күрделі көп сатылы процесс. Негізгі шарт – ересектердің назары мен сүйіспеншілігі, олардың баламен сөйлесуге және ойнауға деген ықыласы. Тек ата-аналармен, туыстарымен және басқа адамдармен толық байланыс сөйлеудің дұрыс қалыптасуын қамтамасыз етеді.